We wnoszonych przez nas w imieniu naszych Klientów pozwach kierowanych np. przeciwko PKO Bank Polski S.A., Santander Bank Polska S.A. czy też Bank Millennium S.A. stoimy na stanowisku, że eliminacja niedozwolonych, abuzywnych klauzul nie pociąga za sobą nieważności całej umowy (art. 3851 § 2 k.c. i art. 58 § 3 k.c.).
Na gruncie art. 3851 i 3852 k.c. w odniesieniu do ww. nieuzgodnionych indywidualnie przez strony takiej umowy postanowień umowy, sankcją ich sprzeczności z dobrymi obyczajami i rażącego naruszenia interesów konsumenta jest niezwiązanie jej tymi postanowieniami. A ponieważ ww. niedozwolone postanowienia umowy nie wiążą kredytobiorców, to nie może z nich wynikać żadne zobowiązanie.
Co do zasady więc świadczenie wynikające z takiego zobowiązania będzie świadczeniem nienależnym (…) Postanowienie niedozwolone nie wiąże konsumenta, a zatem nie wywołuje ono skutków prawnych od samego początku i z mocy samego prawa, co sąd ma obowiązek wziąć pod uwagę z urzędu (np. wyrok Sądu Najwyższego z 30 maja 2014 r., III CSK 204/13, niepubl.; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 września 2016 r., II CSK 750/15, niepubl.; wyrok Sądu Najwyższego z 14 lipca 2017 r., II CSK 803/16, OSNC 2018/7-8/79; wyrok Trybunału Sprawiedliwości UE z 20 września 2018 r., C-51/17, OTP Bank Nyrt., OTP Faktoring Követeléskezelő Zrt. przeciwko Teréz Ilyés i Emilowi Kissowi)[1].
Powyższe prowadzi do uznania za zasadne roszczenia naszych Klientów pozywających ww. banki o zwrot nadpłaty, tj. różnicy między kwotą faktycznie zapłaconych przez nich na rzecz pozwanych banków tytułem spłat rat kapitałowo-odsetkowych, a kwotą tych rat wyliczoną przy założeniu, że ww. abuzywne klauzule waloryzacyjne zawarte w umowie nie wiążą jej stron.
Zasadny jest również pogląd, zgodnie z którym:
Sąd nie jest uprawniony do dokonywania jakiejkolwiek modyfikacji umowy, do czego doprowadziłoby przyjęcie przez sąd kursu ocenionego jako obiektywny, czy też sprawiedliwy. Takie działanie doprowadziłoby do niedopuszczalnej redukcji utrzymującej skuteczność niedozwolonego postanowienia umownego. Nie ma zatem możliwości dokonania korekty abuzywnego postanowienia umownego, to jest zmiany jego treści w taki sposób, aby postanowienie to nie stanowiło już postanowienia niedozwolonego. Sąd nie może zatem z urzędu ustalić ani „sprawiedliwego” kursu wymiany ani też orzec, iż kurs winien odpowiadać np. kursowi średniemu (…). Umowa winna zatem być rozpatrywana tak jakby zakwestionowanego postanowienia od samego początku w niej nie było, a kwestia ujęta w nim nie została w ogóle w umowie uregulowana[2].
Jak wynika ze stanowiska Sądu Najwyższego, wyrażonego w wyroku z dnia 14.07.2017 r.[3] oraz przywołanego tam orzecznictwa, w pewnych sytuacjach możliwe jest zastąpienie nieuczciwego postanowienia umowy przepisem o charakterze dyspozytywnym lub nawet innym sposobem wypełnienia luki w umowie. Jak stwierdził bowiem Sąd Najwyższy:
z orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej wynika, że sądy krajowe są zobowiązane wyłącznie do niestosowania klauzuli abuzywnej i nie wolno im przekształcać jej treści tak, aby nadać jej kształt nienaruszający interesu konsumenta, ponieważ osłabiałoby to oddziaływanie prewencyjne sankcji. Umowa powinna „w zasadzie nadal obowiązywać, bez jakiejkolwiek zmiany innej niż wynikająca z uchylenia nieuczciwych warunków, o ile takie dalsze obowiązywanie umowy jest prawnie możliwe zgodnie z zasadami prawa wewnętrznego” (zob. wyroki: z dnia 14 czerwca 2012 r. w sprawie C-618/10, Banco Español de Crédito SA przeciwko Joaquín Calderón Camina, ZOTSiS 2012/6/I-349, pkt 66 – 69; z dnia 30 maja 2013 r. w sprawie Asbeek Brusse, pkt 57, 60; z dnia 21 stycznia 2015 r. w połączonych sprawach C-482/13, C-484/13, C-485/13 i C-487/13, Unicaja Banco i Caixabank, ZOTSiS 2015/1/I-21, pkt 28; z dnia 26 stycznia 2017 r. w sprawie C- 421/14, Banco Primus SA przeciwko Jesús Gutiérrez García, ECLI:EU:C:2017:60, pkt 71; z dnia 21 kwietnia 2016 r. w sprawie C-377/14, Ernst Georg Radlinger, Helena Radlingerová przeciwko Finway a.s., ECLI:EU:C:2016:283, pkt 97). Z przywołanych orzeczeń zdaje się wynikać, że Trybunał wyklucza nie tylko tzw. redukcję utrzymującą skuteczność postanowienia abuzywnego, ale także wyłącza możliwość uzupełniania luk w umowie powstałych po wyeliminowaniu takiego postanowienia. Jest jednak charakterystyczne, że orzeczenia te dotyczyły postanowień, których wyeliminowanie z umów nie powodowało istotnych luk: postanowień przewidujących kary umowne, odsetki za zwłokę albo natychmiastową wymagalność kredytu w razie zwłoki w jego spłacie. W odniesieniu do postanowienia stanowiącego element tzw. spreadu walutowego Trybunał zajął stanowisko bardziej elastyczne, wskazując, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 nie stoi na przeszkodzie temu, „by sąd krajowy uchylił, zgodnie z zasadami prawa zobowiązań, nieuczciwy warunek poprzez zastąpienie go przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym” (zob. wyrok z dnia 30 kwietnia 2014 r. w sprawie Kásler, pkt 80 i n.). Wyłom ten został ograniczony do dopuszczalności uzupełnienia luki jedynie przez przepisy dyspozytywne, a ponadto został powiązany tylko z sytuacją, w której pozostawienie luki prowadziłoby do upadku całej umowy i przez to zagrażało interesom konsumenta, narażając go na konieczność natychmiastowego zwrotu całej kwoty kredytu (wyrok z dnia 30 kwietnia 2014 r. w sprawie Kásler, pkt 82-84; por. też wyrok z dnia 21 stycznia 2015 r. w połączonych sprawach Unicaja Banco i Caixabank, pkt 33). Jednakże – kierując się racjami leżącymi u podstaw przywołanego orzecznictwa – należy dopuścić możliwość stosownego wypełnienia luk w umowie także w innych sytuacjach, w których zagrażają one interesom konsumenta, również wtedy, gdy nie ma możliwości zastosowania wprost odpowiedniego przepisu dyspozytywnego. Konsument nie może być bowiem postawiony przed koniecznością wyboru między dwoma rozwiązaniami, z których każde jest dla niego ex definitione niekorzystne: pozostawieniem niekorzystnej luki w umowie albo następczą akceptacją niekorzystnej klauzuli[4].
Biorąc pod uwagę powyższe poglądy wyrażone w orzecznictwie, nie sposób przyjąć, iż w opisanych przypadkach w miejsce postanowień uznanych za abuzywne „wchodzą” przepisy dyspozytywne. Wskazać bowiem należy, że nie istnieją przepisy dyspozytywne wprost regulujące tę kwestię. Innymi słowy, brak jest podstaw do przyjęcia, iż w takim przypadku występuje luka możliwa do zastąpienia innymi regulacjami, albowiem w polskim systemie prawnym nie ma przepisu o charakterze dyspozytywnym, który mógłby zastąpić zakwestionowane postanowienia umowne. Nie występuje przy tym przesłanka realizowania interesu konsumenta przez takie zastąpienie. Nie do zaakceptowania jest także, by zastąpić niedozwolone postanowienia umowne dotyczące stosowania kursów walut np. kursem średnim waluty ustalanym przez NBP czy też zasadą wyrażoną w art. 41 ustawy z dnia 28.04.1936 r. Prawo wekslowe (Dz.U.2016.160 t.j.). Słusznie bowiem wskazał Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 13.11.2018 r.:
analogia z ustawy polega na zastosowaniu do stanu rzeczy nieuregulowanego (luka) regulacji ustawowej dotyczącej stanu rzeczy podobnego do objętego luką. Przepis art. 41 ustawy Pr. weks. nie zawiera normy ustawowej odnoszącej się do kursu waluty ustalanego przez (…). Co istotne przepis ten dotyczy sytuacji, gdy zobowiązanie zostało wyrażone w walucie obcej, podczas gdy w niniejszej sprawie kredyt został udzielony powodom w istocie w walucie krajowej. Umowa stron nie mogłaby zostać uzupełniona poprzez zastosowanie przepisu art. 358 § 1 i 2 k.c., albowiem przedmiotowa umowa kredytu została zawarta w roku 2008 r., podczas gdy przepis art. 358 § 1 i 2 k.c. wskazujący na możliwość stosowania kursu średniego (…) do przeliczania zobowiązań obowiązuje dopiero od dnia 24 stycznia 2009 r. i z tej przyczyny z zasady nie znajduje zastosowania do czynność prawnej pochodzącej sprzed tej daty. Dostrzec przy tym należy, że kurs średni waluty (…) nie ma nic wspólnego (w odniesieniu do ceny) z kursem waluty liczonym w PLN jaki stosowany jest w bankach przy spłacie kredytu walutowego, albo sprzedaży waluty w kantorach[5].
W orzecznictwie zwraca się bowiem uwagę na to, że:
sądowe stwierdzenie nieuczciwego charakteru takiego warunku powinno mieć co do zasady skutek w postaci przywrócenia sytuacji prawnej i faktycznej konsumenta, w jakiej znajdowałby się on w braku rzeczonego warunku. Zaś w wyroku z 26 marca 2019 r. w sprawach C-70/17 i C-179/17, Abanca Corporación Bancaria SA przeciwko Albertowi Garcíi Salamance Santosowi oraz Bankia SA przeciwko Alfonsowi Antoniowi Lau Mendozie i Verónice Yulianie Rodríguez Ramírez, pkt 54, Trybunał Sprawiedliwości UE wykluczył, by sąd krajowy mógł zmieniać treść nieuczciwych warunków zawartych w umowach, albowiem takie uprawnienie mogłoby zagrażać realizacji długoterminowego celu ustanowionego w art. 7 dyrektywy 93/13. Uprawnienie to przyczyniłoby się bowiem do wyeliminowania zniechęcającego skutku wywieranego na przedsiębiorców poprzez zwykły brak stosowania takich nieuczciwych warunków wobec konsumentów, ponieważ nadal byliby oni zachęcani do stosowania rzeczonych warunków, wiedząc, że nawet gdyby miały one być unieważnione, to jednak umowa mogłaby zostać uzupełniona w niezbędnym zakresie przez sąd krajowy, tak aby zagwarantować w ten sposób interes rzeczonych przedsiębiorców[6].
Przy czym należy zgodzić się z poglądem, że uznanie walutowej klauzuli waloryzacyjnej za abuzywną i jej eliminacja: nie może prowadzić do zmiany charakteru stosunku prawnego łączącego strony, tj. granicą, której przekroczenie uzasadnia interwencję sądu, jest sprzeczne z naturą stosunku (art. 3531 k.c.) ukształtowanie umowy (np. wyrok Sądu Najwyższego z 14 maja 2015 r., II CSK 768/14, OSNC 2015/11/132)[7]. Co jednak nie stoi w sprzeczności z wnioskiem, że wartość świadczenia powinna być bezpośrednio określona w złotych polskich. Taki wniosek wynika bowiem z wyeliminowania z umowy wszelkich przeliczników na walutę obcą. Równocześnie brak podstaw, by modyfikować określenie ceny kredytu. Obowiązujące regulacje prawne limitują bowiem maksymalne (a nie minimalne) granice oprocentowania świadczeń[8].
Nie zachodzi również możliwość uzupełnienia abuzywnych postanowień umownych z odwołaniem się do zwyczaju czy zasad współżycia społecznego (art. 56 k.c.). Po pierwsze, nie sposób stwierdzić, aby na rynku finansowym funkcjonowały zwyczaje czy zasady współżycia społecznego, które pozwoliłyby na ustalenie wysokości kursu waluty obcej na potrzeby obliczenia wysokości zobowiązania i rat kapitałowo-odsetkowych. Po wtóre, takie działanie doprowadziłoby do nieuprawnionej ingerencji przez sąd w umowę, wprowadzając do niej elementy nie objęte wolą stron, narzucone arbitralnie.
Stoimy na stanowisku, że eliminacja z takiej „frankowej” umowy o kredyt mieszkaniowy abuzywnych postanowień ma ten skutek, iż umowa ta nadal obowiązuje, lecz z pominięciem tychże postanowień. W konsekwencji, w wyniku wyeliminowania z takiej umowy wszelkich abuzywnych klauzul waloryzacyjnych należy uznać, że kredyt udzielony kredytobiorcy jest i od samego początku był kredytem złotowym, a zatem rozliczanym w każdym przypadku, tj. w zakresie ustalania m.in. salda kredytu, zobowiązania do spłaty, rat kapitałowo-odsetkowych, w stosunku do kwoty kredytu wyrażonej i wypłaconej w PLN. Sama umowa o kredyt mieszkaniowy bez mechanizmu waloryzacji nie jest bowiem kontraktem z luką; jest jedynie umową bez mechanizmu waloryzacji i – co najistotniejsze – bez tej klauzuli jest możliwe ustalenie wysokości zobowiązania oraz poszczególnych rat w świetle treści pozostałych postanowień umownych. Wobec braku związania kredytobiorców abuzywnymi klauzulami są oni – zgodnie z zasadą nominalizmu (od której wyjątkiem jest możliwość wprowadzenia do umowy klauzuli waloryzacyjnej, zgodnie z art. 358 k.c.) – zobowiązani do zwrotu kredytu w wysokości nominalnej, w określonych w umowie terminach i z oprocentowaniem określonym w umowie. W takiej sytuacji powyższe umowy pozostają umowami kredytu bez mechanizmu przeliczenia walutowego, co powoduje, iż de facto mamy do czynienia z kredytami złotowymi, które jedynie posiadają parametry (marża, oprocentowanie) kredytu walutowego. W szczególności nie zachodzi potrzeba poszukiwania innych skutków przedmiotowej czynności prawnej niż te, które wynikają z treści tej czynności w brzmieniu po wyeliminowaniu ww. bezskutecznych klauzul umownych.
[1] Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 04.04.2019 r., sygn. akt III CSK 159/17, LEX nr 2642144.
[2] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 13.11.2018 r., sygn. akt VI ACa 694/18, LEX nr 2634994.
[3] Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14.07.2017 r., sygn. akt II CSK 803/16, LEX nr 2369626.
[4] Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14.07.2017 r., sygn. akt II CSK 803/16, LEX nr 2369626.
[5] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 13.11.2018 r., sygn. akt VI ACa 694/18, LEX nr 2634994.
[6] Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 04.04.2019 r., sygn. akt III CSK 159/17, LEX nr 2642144.
[7] Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 04.04.2019 r., sygn. akt III CSK 159/17, LEX nr 2642144.
[8] Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 04.04.2019 r., sygn. akt III CSK 159/17, LEX nr 2642144.
Inne z tej kategorii
Czy banki faktycznie mogą żądać waloryzacji?
Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej w sprawie C-520/21TSUE wydał w dniu 15 czerwca 2023 roku ważny, a co najważniejsze – korzystny dla frankowiczów wyrok. Jego treść jest wszystkim znana i szeroko komentowana. Poniżej chcemy odnieść się do już medialnie...
Strony umowy, rozkładając na raty płatność lub prolongując spłatę, przesuwają początek terminu przedawnienia
Jeżeli wskutek odroczenia terminu spełnienia świadczenia roszczenie przestało być wymagalne, jego przedawnienie rozpoczyna ponownie bieg dopiero z upływem nowego terminu. Tak uznał Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 11.09.2020 r. (III CZP 88/19), w której odpowiedział na...
Potwierdzanie sald w przypadku wierzytelności spornych lub wątpliwych
Firmy często zapominają, że potwierdzanie sald to coś więcej niż tylko sprawdzanie kwot. W szczególności problemy mogą pojawić się w przypadku wierzytelności spornych lub wątpliwych.Co zawiera potwierdzenie salda Ustawa o rachunkowości wymaga, co do zasady,...